Sümela Manastırı'nın Bizans İmparatoru I. Theodosius zamanında,(375-395) Atina'dan gelen Barnabas ve Sophronios isimli iki rahip tarafından kurulduğu düşünülür. Sümela,manastır işlevini 1923 yılına kadar sürdürmüştür.
Yapı esas olarak ana kaya kilisesi,birkaç şapel,mutfak, öğrenci odaları,misafirhane,kütüphane ile kutsal ayazmadan oluşur.Bu yapılar topluluğu oldukça geniş bir alan üzerine yayılır.Manastırın girişinde,su getirdiği anlaşılan büyük su kemeri yamaca yaslanmış durumdadır.Çok gözlü olan bu kemerin bugün büyük bir bölümü yıkılmıştır.Avlunun etrafındaki binalar içindeki dolaplar,hücreler,ocaklarda türk sanatının etkileri de görülür.
Manastırın ana ünitesini meydana getiren kaya,kilisesinin ve ona bitişik şapelin iç ve dış duvarlarını donatan freskler 18. yüzyılın başlarına tarihlenir.Bu fresklerde üç ayrı devirde yapılan,üç tabaka görülür...